مقدمه

مقدمه
اعتیاد به مواد مخدر یکی از معضلات بهداشتی، روانی و اجتماعی جهان کنونی است. آمارهای منتشر شده سازمان های بین المللی خصوصاً سازمان بهداشت جهانی ( WHO ) و سازمان یونسکو حاکی از افزایش فزاینده مصرف این مواد در سطح جهان است. تنها تفاوت موجود بین کشورها در الگوی مصرف آنهاست. عواقب و خسارت های اقتصادی، بهداشتی، روانی و اجتماعی اعتیاد بر کسی پوشیده نیست. اعتیاد بیماری است که با سایر جرائم نیز رابطه دارد ( قتل غیر عمد، جرائم مالی، قاچاق مواد مخدر و..) .در این بخش ابتدا مفاهیم عمده در اعتیاد تعریف می شود، سپس اقدامات و برنامه های پیشگیری، درمان وکاهش آسیب اعتیاد توضیح داده می شود.
1- تعریف مفاهیم
1-1-اعتیاد (Addiction)
از اعتیاد تعاریف متفاوتی ارائه شده است . به اعتقاد فیزیولوژیست‎ها اعتیاد عبارت است از حالتی که استعمال متوالی یا متناوب ماده مخدر در فرد ایجاد می‎کند ، با استعمال موادمخدر بر تحریک‎پذیری سلول‎های عصبی و دستگاه عصبی افزوده شده و در نتیجه داروی بیشتری لازم است تا آن را به حالت تعادل برگرداند .
سازمان بهداشت جهانی اعتیاد را این گونه تعریف کرده است : اعتیاد به موادمخدر مسمومیت حاد یا مزمنی است که مضر به حال شخص و اجتماع می‎باشد و زائیده مصرف داروی طبیعی یا صنعتی به شمار می‎رود و خصوصیات این حالت عبارتند از :
1- وجود تمایل و احتیاج به ادامه استعمال دارو و بدست آوردن آن به هر طریقی که ممکن باشد .
2- وجود علاقه مفرط و شدید یا گرایش به افزایش مصرف دارو
3- وابستگی روانی یا جسمی به آثار داروهای اعتیادآور ، یعنی تظاهر علائم توقف مصرف دارو پس از مصرف نکردن آن (Beaglehole R. F et. Al, 1993)
در برنامه پیشگیری از اعتیاد (سازمان بهزیستی کشور ، 1376 : 7) اعتیاد یا وابستگی به ماده چنین تعریف شده است :
سندروم وابستگی مجموعه‎ای از پدیده‎های فیزیولوژیکی ، رفتاری و شناختی است که در آن مصرف یک ماده (یا گروهی از مواد) از رفتارهایی که پیش از آن برای شخص ارزشمند بوده ، اولویت بیشتری پیدا می‎کند . به عبارت دیگر وابستگی به مواد ، الگوی غیرانطباقی مصرف مواد است به طوری که منجر به آسیب یا استرس واضح بالینی گردد .
همچنین سازمان مذکور در برنامه پیشگیری از اعتیاد (1377) تعریف عملیاتی جامع‎تری از اعتیاد یا وابستگی به مواد داد :
مصرف مواد به گونه‎ای که منجر به آسیب یا اختلال واضح بالینی گردد و حداقل با سه مورد از موارد زیر مشخص می‎شود :
1- ایجاد پدیدة تحمل (نیاز به افزایش مقدار مصرف برای حصول نتایج مورد نظر یا کاهش قابل توجه اثر ماده در اثر مصرف مداوم مقدار ثابت) ؛
2- بروز علائم ترک (در اثر کاهش یا قطع ماده مورد مصرف) و نیاز به مصرف ماده برای پیشگیری از بروز علائم یا رهایی از علائم ناشی از ترک ؛
3- مصرف ماده به مدت طولانی‎تر یا به مقدار بیشتر از حد مورد انتظار ؛
4- تمایل مداوم یا کوششهای ناموفق برای قطع یا کنترل مصرف ماده ؛
5- صرف وقت زیاد برای تهیه ، مصرف ، یا رهایی از اثرات ماده ؛
6- کاهش قابل توجه یا صرف‎نظر نمودن از فعالیتهای مهم اجتماعی ، شغلی یا تفریحی ؛
7- ادامه مصرف علیرغم آگاهی از تشدید یا ایجاد مشکلات روانی یا جسمی ناشی از مصرف ماده.
در تعریف دیگری منظور از واژه اعتیاد که معادل واژه علمی وابستگی است ، حالتی از مصرف عنوان شده است که فرد علاوه بر مشکلات یاد شده ، به مرحله‎ای رسیده باشد که قطع مصرف به لحاظ روانی یا جسمی بسیار مشکل شده باشد . در این مرحله که شدیدترین حالت مصرف مواد تلقی می‎شود نیاز به مصرف مقادیر بیشتر ماده برای رسیدن به تأثیر مورد نظر فرد و یا بروز علائم ترک در صورت قطع یا کاهش مصرف ممکن است رخ دهد . (وزیریان ، 1382)
خاطرنشان می‎سازد مواد شامل همه ترکیباتی است که باعث تغییر کارکرد به صورت هیجان ، افسردگی ، رفتار نابهنجار و عصبانیت یا اختلال در قضاوت و شعور می‎شود و وابستگی به مواد یعنی تمایل شدید فرد به ادامه مصرف یک ماده . وابستگی باعث بروز برخی رفتارها و حالت‎های غیرعادی زیر در فرد می‎شود :
1- فرد وابسته برای رسیدن به حالت نشئه ، مجبور است به تدریج مقدار ماده مصرفی را افزایش دهد . (تحمل)
2- فرد وابسته به تدریج نسبت به آداب و مسئولیت‎های خانوادگی و اجتماعی خود بی‎تفاوت می‎شود .
3- فرد وابسته گاهی به ترک ماده تمایل پیدا می‎کند ، اما نمی‎تواند آن را ترک کند . (طهرانی ، 1382)
کاپلان و سادوک (1996) اعتیاد را اختلال مزمن و بازگشت کننده‎ای می‎دانند که قوام آن بر اساس دو عنصر وابستگی رفتاری و جسمی توضیح داده می‎شود . (Kaplan, H.I & Sadock, B.I., 1996)
2-1- سوءمصرف مواد (Drug Abuse)
سوءمصرف مواد الگوی غیرانطباقی مصرف مواد به صورت پیامدهای مضر قابل توجه و عود کننده ، در ارتباط با مصرف مکرر مواد است که پدیده‎های تحمل و محرومیت را شامل نمی‎شود .
در برنامه پیشگیری از اعتیاد (سازمان بهزیستی کشور ، 1377) سوءمصرف اینگونه تعریف شده است :
مصرف ماده به گونه‎ای که منجر به آسیب یا اختلال واضح بالینی گردد و حداقل با یکی از موارد زیر مشخص می‎شود .
1- ایجاد اختلال در انجام نقشهای اصلی فرد در محل کار ، مدرسه یا خانه در اثر مصرف مکرر ماده ؛
2- مصرف مکرر ماده در موقعیتهایی که از نظر فیزیکی خطرناک است ؛
3- مشکلات قانونی مکرر مرتبط با مصرف ماده ؛
4- ادامه مصرف ماده علیرغم ایجاد یا تشدید مشکلات اجتماعی یا بین فردی مستمر یا مکرر .
بنا به تعریف دیگری منظور از سوءمصرف مواد عمدتاً استفاده مشکل‎آفرین از مواد به لحاظ فردی ، خانوادگی، اجتماعی ، بالینی یا قانونی است خواه فرد به مرحله اعتیاد یا وابستگی رسیده و یا خواه نرسیده باشد . (وزیریان ، 1382)
تعاریف دیگر سوءمصرف به معنای آن است که اگر چه فرد نسبت به مواد اعتیاد ندارد ، ولی آن را مصرف می‎کند ، یعنی :
1- استفاده از ماده‎ای که مصرف آن غیرقانونی است .
2- استفاده از ماده‎ای که باعث بروز تغییرهای روحی در فرد می‎شود .
3- استفاده از ماده‎ای که به خود فرد یا دیگران ضرر می‎رساند . (طهرانی ، 1382)
3-1-کاهش تقاضا
دو رویکرد اساسی در برابر مواد اعتیادآور وجود دارد ، یکی اقدامات کاهش عرضه (Supply Reduction) است که متوقف ساختن تولید ، قاچاق و توزیع مواد را نشانه می‎گیرد و طبیعتاً ماهیتی انتظامی – قضایی دارد ؛ و دیگری رویکرد کاهش تقاضا (Demand Reduction) است . بر اساس تعریف ارائه شده توسط سازمان ملل متحد ، اقدامات کاهش تقاضا ، تمامی عرصه‎ها از پیشگیری اولیه (Primary Prevention) از مصرف مواد گرفته تا درمان مبتلایان به سوءمصرف مواد و نیز کاهش پیامدهای بهداشتی و اجتماعی ناشی از مصرف مواد را شامل می‎شود (UNODC, 2003) . این رویکرد طبیعتی بهداشتی و فرهنگی دارد . ثابت شده است که این دو رویکرد مکمل یکدیگرند و نه در مقابل هم . چرا که با اجرای موفقیت‎آمیز برنامه‎های کاهش تقاضا ، تعداد متقاضیان مواد کاهش می‎یابد و به تدریج سودآوری بازار مواد کاهش می‎یابد . همچنین با کاهش ابعاد مصرف ، جرائم مرتبط با مواد نیز کاهش یافته و از بسیاری فشارهای وارد شده بر نیروهای انتظامی می‎کاهد . در نتیجه امکان تمرکز بیشتر بر فعالیتهای کاهش عرضه فراهم می‎شود . از سوی دیگر ، اقدامات کاهش عرضه موجب کم شدن مواد در بازار شده ، فشار حاصله بر مصرف کنندگان آنان را به سوی درمان سوق می‎دهد . به علاوه ، عدم دسترسی به مواد از مهمترین عوامل کمک کننده به پیشگیری اولیه است .
رویکرد کاهش تقاضا خود شامل چندین بخش از جمله پیشگیری ، درمان و کاهش آسیب (Harm Reduction) یا زیانکاهی است .
4-1-پیشگیری (Prevention)
واژه پیشگیری امروزه در معنی جاری و متداول دارای دو بعد است : پیشگیری یا جلوگیری کردن هم به معنی «پیش‎ دستی کردن ، پیش گرفتن و به جلو چیزی رفتن» و هم به معنی «آگاه کردن ، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن» است . (نجفی ابرندآبادي ، 1378 : 135) در جرم‎شناسی پیشگیرانه ، پیشگیری به معنی اول آن مورد استفاده واقع می‎شود . یعنی با کاربرد فنون مختلف به منظور جلوگیری از وقوع بزه‎کاری ، هدف به جلوی جرم رفتن و پیش گرفتن از بزهکاری است . (گسن ، 1370 : 133) اما از نظر علمی پیشگیری یک مفهوم منطقی – تجربی است که هم زمان از تأملات عقلانی و مشاهدات تجربی ناشی می‎شود . (نجفی ابرندآبادی ، 1379 : 17)
برنامه‎های پیشگیرانه را می‎توان بر اساس میزان درگیری جامعه هدف به مصرف مواد به سه سطح تقسیم کرد : اولیه (Primary) یا همگانی (Universal) ، انتخابی (Selective) و موردی (Indicative) . پیشگیری اولیه یا همگانی تمامی جمعیت مورد نظر مثلاً تمامی نوجوانان را در بر می‎گیرد . برنامه‎های انتخابی صرفاً در گروههای پرخطر مثلاً دانش‎آموزانی که مشکلات درسی، ناراحتی روانی ، محیط متشنج خانوادگی و یا شبکه دوستان ناباب دارند ، اعمال می‎شود . برنامه‎های پیشگیری موردی ، بر آن دسته افرادی متمرکز است که مصرف مواد در آنها رخ داده است و دچار یک یا چند مشکل رفتاری ناشی از مصرف مواد همچون مشکلات تحصیلی و رفتارهای ضد اجتماعی شده‎اند . (Galanter & Kleber, 1999)
برنامه‎های فراگیر آموزشی و رسانه‎ای (همگانی) اگر چه مزیت در بر گرفتن توده زیادی از مردم را دارا هستند اما شواهد ناچیزی در مورد موفقیت‎آمیز بودنشان وجود دارد . برنامه‎های پیشگیرانه ثانویه که افراد در معرض خطر را هدف قرار می‎دهند (انتخابی و موردی) نیز منجر به دو نتیجه متضاد می‎شوند ؛ از یک سو فرد شناسایی شده و این امکان فراهم می‎شود که وی تحت پوشش برنامه قرار گیرد و از سوی دیگر به بدنامی فرد و در نتیجه احتمال برخوردی تبعیض‎آمیز با وی می‎انجامد . (Wiener, 1997)
همچنین برنامه‎های پیشگیرانه بر اساس اینکه مستقیماً به مهارتها و راهبردهای مقاومت در برابر مصرف مواد یا پرهیز از محیط‎های مصرف مواد می‎پردازند یا به طور غیرمستقیم بر عوامل خطر ابتدایی رفتار مشکل‎دار یا عوامل محافظت کننده در برابر مصرف آینده مواد متمرکزند تقسیم‎بندی می‎شوند . از این عوامل خطر می‎توان به شکست تحصیلی ، فشار گروه همسال و فقدان ارتباط و حمایت مثبت والد – کودک نام برد . از عوامل محافظتی نیز می‎‎توان به پیوند اجتماعی ، کفایت تحصیلی ، مهارتهای ارتباطی و جلب حمایت و نیز مهارتهای عمومی زندگی همچون تصمیم‎گیری اشاره کرد . (Galanter & Kleber, 1999)
پژوهشها و اقدامات پیشگیرانه از دهه هشتاد میلادی آغاز شد . (NIDA, 1997) این اقدامات در قالب سه نوع برنامه ارائه شد :
1- برنامه همگانی (Universal) : این برنامه‎ها جمعیت کل را مد نظر دارد مثل تمام دانش‎آموزان یک مدرسه
2- برنامه‎های انتخابی (Selective) : این برنامه‎ها گروههای در معرض خطر را مد نظر دارد مثل کودکان پدر معتاد
3- برنامه‎های ویژه (Indicated) : این برنامه‎ها گروههایی از مردم را که رفتارهای خطرساز دارند مد نظر دارد ، مثل مصرف کنندگان تزریقی مواد یا شخصیتهای ضد اجتماعی
در طرح کلمبو برای برنامه‎های پیشگیرانه اهداف زیر پیشنهاد شده است :
- کاهش تعداد افراد مصرف کننده
- کاهش سطح یا شدت مصرف مواد
- به تأخیر انداختن سن شروع مصرف مواد
- کاهش مصرف آسیب‎زای مواد
- کاهش آسیب‎های همراه با مصرف مواد (Colombo Plan, 2000)
اگر بتوان با اقدامات و برنامه‎هایی از گرایش مردم و به خصوص جوانان به مصرف مواد کاست ، قدم بزرگی در جهت کاهش تقاضا و سلامت جامعه برداشته شده است . با وجود اینکه برنامه‎های زیادی تحت این عنوان در کشورها اجرا شده است ، اما در بسیاری از موارد کاهشی در بروز سوءمصرف مواد رخ نداده است . به همین خاطر بحثهای زیادی در مورد هزینه‎ ، کارایی و حتی خطرات برنامه‎های پیشگیرانه وجود دارد . خصوصاً این پرسش مطرح می‎گردد که چرا علی‎رغم به کارگیری برنامه‎های پیشگیرانه ، مصرف مواد در نوجوانان امروزی در حال افزایش است . (Wiener, 1997)
5-1-درمان و بازپروری
درمان مجموعه‎ای است از اقدامات پزشکی ، روانشناختی و اجتماعی که در جهت سم‎زدایی (Detoxification) معتادان و جلوگیری از مصرف مجدد مواد توسط آنان ، به کار گرفته می‎شود .
یکی از تفاوتهای عمده درمان سوءمصرف مواد و درمان بیماریهای طبی این مسئله است که استفاده از خدمات پزشکی معمولاً با رضایت و اراده خود بیمار صورت می‎گیرد اما در سوءمصرف مواد ، اغلب این نظام قضایی – انتظامی و یا خانواده فرد است که وی را به زور وارد درمان می‎کند . فرض خانواده و اجتماع بر این است که مشکلات اجتماعی ، خانوادگی ، اقتصادی و بهداشتی معتاد مربوط به مصرف مواد وی است و لذا با درمان اعتیاد باید تمامی مشکلات یاد شده بر طرف گردد . در بسیاری از موارد ، جامعه و نهادهای مدنی و قانونی به خواسته‎ها و علایق بیماران توجهی ندارد و صرفاً به برطرف شدن مشکلات علاقه‎مندند . (UNODC3, 2003)
نهادهای درگیر در امر مراقبتهای بهداشتی اولیه ، درمان مؤثر را آن دسته از اقداماتی می‎دانند که خطرات پزشکی و بهداشتی مرتبط با مصرف مواد از جمله ایدز و هپاتیت و سل را کاهش می‎دهد . از نظر سازمانهای رفاه اجتماعی و بهزیستی ، درمان می‎بایست منجر به بهبود وضعیت شغلی فرد و کاهش بیکاری شود . برای کارفرمایان ، درمان باید موجب شود که کارکنان مبتلا به درجات بالای عملکرد بازگشته و دیگر در خطر ابتلای مجدد نباشند . از نظر دستگاه قضایی و انتظامی ، درمان باید به کاهش جرم و کاهش زندانی شدن در سوءمصرف کنندگان مواد منجر شود . (UNODC3,2003)
محاسبات نشان می‎دهد که هر دلار که خرج درمان می‎شود به میزان 4 تا 7 دلار از هزینه‎های جرائم مرتبط با مواد و هزینه‎های دستگاه قضایی و زندان کم می‎کند . اگر صرفه‎جویی در مراقبتهای پزشکی را هم به این میزان بیفزاییم این صرفه‎جویی به میزان 12 به 1 می‎رسد . (UNODC3, 2003)
درمان موجب کاهش تزریق وریدی مواد و در نتیجه کم شدن خطر ابتلای به ایدز و هپاتیت B و C می‎شود . درمان باعث بهبود وضعیت خانواده و زندگی اجتماعی شده و توانایی شغلی را افزایش می‎دهد .
تجربیات کشورها نشان می‎دهد که اگر به جای درمان ، گزینه زندان یا اردوگاه دنبال شود ، نتایج مثبتی به بار نمی‎آید . چرا که احداث زندان و اردوگاه بسیار گران بوده و اداره نمودن آنها به مراتب پرخطرتر است ؛ لذا زندان حتی به فرض اینکه اثربخش هم باشد ، به هیچ روی انتخابی صرفه‎مند نیست . ولی درمان به نحو قابل توجهی کم‎خرج و به صرفه است . نکته مهمتر این است که مطالعات نشان می‎دهد که 70 تا 98 درصد محکومان مرتبط با موادمخدر که در طول محکومیت درمانی دریافت نکرده‎اند در عرض یک سال پس از آزادی از زندان مجدداً دچار سوءمصرف شده و بیش از نیمی دوباره در عرض یک سال به خاطر جرائم مرتبط با مواد زندانی شده‎اند . شواهد اندکی دال بر اثربخشی زندان در تغییر رفتار این افراد وجود دارد . اضافه بر این ، تجربیات جهانی نشان می‎دهد که ازدحام در زندان اثر نامطلوبی بر سلامت زندانیان دارد . از جمله می‎توان به شیوع بیماریهایی از قبیل ایدز اشاره کرد که ممکن است به جامعه نیز گسترش یابد . (UNODC3, 2003)

مراحل درمانی به طور کلی شامل موارد زیر هستند : (UNODC, 2003)
1- مرحله سم‎زادیی – تثبیت (Detoxification-Stablization Phase) : که در آن علائم ترک درمان می‎شود و تنها در موارد وابستگی به نیکوتین (سیگار) ، الکل ، موادافیونی ، باربی‎توراتها و بنزودیازپینها (که هر دو از دسته داروهای رخوت‎زا – خواب آورند) مورد نیاز است . هدف از این مرحله ، حصول حالت پرهیز به شکلی ایمن و راحت برای بیمار است . برای رسیدن به این هدف از شیوه‎ها و داروهای گوناگون استفاده می‎شود . بسته به وضعیت بیمار ، درمان به صورت سرپایی (Out Patient) ، بستری (In Patient) یا اقامتی (Residential) صورت می‎پذیرد . این مرحله را نمی‎توان درمان کامل تلقی کرد بلکه صرفاً آمادگی برای ادامه درمان و بازتوانی است .
2- مرحله بازتوانی – پیشگیری از عود (Renababilitation-Replace Prevention Phase) : که هدف از آن پیشگیری از بازگشت به مصرف مواد غیرقانونی است ، یا از راه پرهیز از مصرف هر گونه ماده‎ای و یا از راه درمان جایگزین با مواد قانونی و کنترل شده است ؛ و هدف دیگر آن، کمک به بیمار در دستیابی به سلامت فردی و عملکرد اجتماعی است . در این مرحله از راهبردها و روشهای گوناگون بهره گرفته می‎شود . همچون داروهای روانپزشکی جهت کاهش مشکلات روانپزشکی همراه ، داروهای کاهنده ولع که شامل داروهای جایگزین هم می‎شود ، انواع مختلف رواندرمانی ، گروههای خودیاری همچون معتادان گمنام .
البته عده‎ای از معتادان ممکن است حتی بدون درمان کاملاً بهبود یابند . عده دیگری نیز ممکن است متعاقب درمان وارد یک دوره بهبود طولانی‎ مدت شوند . اما بسیاری از کسانی که دچار اعتیاد می‎شوند عودهای متعددی را متعاقب درمان متحمل خواهند شد و این آسیب‎پذیری برای سالها و چه بسا تا آخر عمرشان باقی خواهد ماند . به عبارت دیگر بسیاری از کسانی که هر گونه درمانی را شروع می‎کنند پیش از تکمیل دوره ، درمان را رها کرده یا توصیه‎های پزشکی مبنی بر بقای بر درمان یا تداوم در مراقبتهای پزشکی را جدی نمی‎گرفتند . به همین دلیل دولتها وادار شدند این افراد را بالاجبار برای ترک اعزام کنند و مراکز معمولاً چند برابر ظرفیت واقعی ، پذیرش نموده و با هزینه بسیار سنگینی روبرو می‎شدند و نمی‎توانستند پاسخگوی نیازهای درمانی کشور برای معتادان باشند . (وزیریان ، 1382)
تنها معدودی از کشورها توانسته‎اند نظام درمانی عمومی توسعه یافته‎ای را در جهت پرداختن به سطوح مختلف سوءمصرف مواد ایجاد کنند . علت اینکه حتی بسیاری از کشورهای صنعتی و توسعه یافته هم هنوز به چنین نظام درمانی جامعی برای مشکلات سوءمصرف مواد نرسیده‎اند در درجه اول مشکلات اجتماعی وسیع ناشی از سوءمصرف مواد است . جرائم ، از هم پاشیدگی خانواده ، از دست رفتن بهره‎وری اقتصادی و فساد از مشهورترین آثار خطرناک و پرهزینه مواد بر نظام اجتماعی کشورهاست . این موضوع موجب می‎شود اذهان عمومی مسئله مواد را در درجه اول مشکلی کیفری تلقی کنند که نیاز به درمان اجتماعی – قضایی دارد نه معضلی بهداشتی که نیازمند اقدامات پزشکی است . علت دیگر این است که بسیاری از جوامع نسبت به اثربخشی درمان مشکوکند و بسیاری از دولتها این پرسش را مطرح می‎کنند که «آیا درمان به زحمتش می‎ارزد» ؟! علاوه بر این مطالعات نشان داده است که اغلب کادر بهداشت و درمان نیز احساس می‎کنند که مداخلات پزشکی و مراقبتهای بهداشتی فعلی یا جوابگو نیست و یا اثری ندارد . (وزیریان ، 1382)
6-1-کاهش زیان (Harm Reduction)
شیوه زندگی معتادان آنها را به طور خاص نسبت به بیماریهایی که به واسطه مقاربت یا تماس با خون انتقال می‎یابند مانند هپاتیت و ایدز آسیب‎پذیر می‎سازد . تزریق مواد ، ارتباطهای جنسی با افراد مختلف یا به علت تکانشگری و زمینه‎های شخصیتی یا به علت مهارگسیختگی همراه با مصرف مواد ، و همچنین شاید زد و خوردهای مکرر اگر همراه با تماسهای خونی باشند ، هم ممکن است باعث انتقال این بیماریها شوند . (وزیریان و مستشاری ، 1381)
در بسیاری از کشورهای دنیا تزریق مواد یکی از مهمترین راههای انتقال HIV است . سوءمصرف مواد ارتباط نزدیکی به HIV در معتادان عمدتاً از طریق استفاده از وسایل آلوده تزریق اتفاق می‎افتد . از میان تمام راههای انتقال ویروس ، تزریق مستقیم مواد آلوده به ویروس به جریان خون مؤثرترین راه انتقال HIV به شمار می‎رود . احتمال آلودگی به این شیوه بسیار بیشتر از راه انتقال جنسی است . به همین دلیل در بسیاری از همه‎گیری‎های ایدز در مناطق مختلف دنیا ، تزریق مواد نقش اساسی را ایفا می‎نماید . (وزیریان و مستشاری ، 1381)
از آنجایی که پذیرندگی نسبت به درمان در میان معتادان چندان زیاد نیست ، از سوی دیگر بسیاری از مصرف کنندگان خصوصاً آنها که به تزریق مبادرت می‎کنند ممکن است هیچگاه به درمانگاه مراجعه نکنند ، در این شرایط منطقی‎ترین اقدام برای حفاظت جامعه در برابر عوارض شیوه‎های خطرناک مصرف ، استفاده از اقدامات کاهش آسیب است . تعریف مناسب کاهش آسیب عبارت است از : سیاست یا برنامه‎ای که در جهت کاهش عواقب منفی بهداشتی ، اجتماعی و اقتصادی مصرف مواد طرح‎ریزی شده باشد هر چند که فرد مصرف کننده به مصرف مواد خود ادامه دهد .
در سالهای اخیر برنامه‎های متمرکز بر کاهش آسیبهای ناشی از سوءمصرف مواد در جهان رو به گسترش بوده و پیش‎بینی می‎شود در آینده نه چندان دور جهت‎گیری اصلی سیاست‎گذاری‎های کلان در خصوص سوءمصرف مواد را به خود اختصاص دهد . (وزیریان و مستشاری ، 1381)
اقدامات کاهش آسیب شامل موارد زیرند (وزیریان و مستشاری ، 1381) :
- آموزش در خصوص مضرات مصرف تزریقی مواد ، کنترل مصرف ، شیوه‎های ضدعفونی کردن وسایل تزریق ، شیوه‎های ضدعفونی نمودن پوست ، آموزش رفتار سالم در ارتباط جنسی .
- جایگزینی با مواد کم‎خطرتر : جایگزینی مصرف تزریقی هروئین با مصرف کنترل شده و خوراکی متادون و یا سایر داروهای مشابه افیونی موجب کاهش قابل توجه عوارض مصرف می‎شود . از این طریق اولاً عوارض ناشی از مصرف تزریقی کاهش یافته ، ثانیاً از شدت عوارض دیگر ناشی از مصرف هروئین که یک ماده افیونی قوی با نیمه عمر کوتاه است یعنی عوارض رفتاری ، جسمی و اجتماعی کاسته می‎شود .
- برنامه‎های کنترل شده تعویض سرنگ یا سرسوزن و یا در اختیار گذاشتن وسایل ضدعفونی
- دسترسی آسان و رایگان به کاندوم جهت جلوگیری از انتقال بیماریهایی نظیر ایدز و هپاتیت از راه جنسی
- انجام واکسیناسیون هپاتیت بیماران معتاد در مراکز بهداشتی
به طور کلی بر اساس دانش حاصل از سالها تجربه اجرای برنامه‎های کاهش آسیب در جوامع مختلف مشخص شده است که ، این اقدامات می‎بایست چند وجهی بوده و به استفاده از یکی از این شیوه‎ها محدود نگردد . مطالعات مختلف نشان داده‎اند که برنامه کاهش آسیب تأثیر مثبتی در کاهش رفتارهای مخاطره‎آمیز و کاهش گسترش HIV و عفونتهای دیگر داشته و به معتادان کمک نموده تا بتوانند به عنوان عضوی از جامعه ، زندگی طبیعی و مولدی داشته باشند . از سوی دیگر شواهد بسیاری نشان می‎دهد که زمانی که دسترسی به اقدامات کاهش آسیب محدود می‎شود ، مصرف تزریقی مواد و ابتلای به HIV/AIDS افزایش می‎یابد . (وزیریان و مستشاری ، 1381)

بحث و نتیجه گیری
مطالعات گوناگون نشان می دهد که مصرف مواد از یک پیشینه طولانی برخوردار بوده و همواره در زندگی بشر حضور مخرب داشته است و همراه با پیشرفت تکنولوژی، شکل های پیچیده تر تولید و مصرف مواد نیز با مسائل سیاسی و فرهنگی جوامع گره خورده، و از طرف دیگر اعتیاد یک بیماری مزمن پیشرونده، جسمی، روانی و اجتماعی است.این بدان معنی است که اختلال در حوزه های عملکرد جسمی، روانی و اجتماعی باعث گرایش، ادامه و عود سوء مصرف مواد می گردد. در این راستا وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز با همکاری ستاد مبارزه با مواد مخدر، وزارت کشور و سایر دستگاه های ذیربط در زمینه مداخلات اجتماعی اقدامات و برنامه هایی را تصویب و برای اجراء به دستگاه های اجرایی ابلاغ نموده است که می توان از جمله آنها به آئین نامه اجرایی مراکز مجاز درمان و کاهش آسیب اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان ها مورخ 17/2/1391، دستورالعمل تاسیس، مدیریت و نظارت بر مراکز مجاز دولتی، غیر دولتی، خصوصی و یا سازمان های مردم نهاد درمان و کاهش آسیب معتادان مورخ4/5/1391، تصویب نامه هیئت وزیران شماره 108241/66903 مورخ 26/5/1391 اشاره کرد.
بنابراین اگر خواستار توفیق در زمینه درمان و پیشگیری از اعتیاد هستیم، ضرورت دارد به جنبه های چدگانه جسمی، روانی و اجتماعی اعتیاد بپردازیم و به نظر می رسد نقش اجتماعی اعتیاد در کنار دو مقوله دیگر از اهمیت یکسان و ویژه ای برخوردار است.لذا نجات از این معضل جهانی نیازمند برنامه ریزی و عملکرد هوشمندانه تری است و عزم ملی تمام دستگاه های مرتبط با موضوع را می طلبد.

فهرست منابع:
1- سازمان بهزیستی کشور. ( 1376) ، "گزارش عملکرد 12 ماهه سال 76 " معاونت امور فرهنگی و پیشگیری، سازمان بهزیستی کشور.
2- سازمان بهزیستی کشور،(1371) ، "گزارش آماری واحدهای پذیرش و پیگیری معتادان خود معرف کشور" ، دفتر امور فرهنگی و پیشگیری، سازمان بهزیستی کشور.
3- طهرانی، عاتکه. (1382) ، "پیشگیری اولیه از اعتیاد مبتنی بر خانواده " ، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال دوم، شماره 8، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.

4- گسن، ریموند. (1370 )،"مقدمه ای بر جرم شناسی"،ترجمه: مهدی کی نیا، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.
5- نجفی ابرند آبادی، علی حسین. ( 1378)، "پیشگیری از بزهکاری و پلیس محلی " مجله تحقیقات حقوقی، شماره 25-26، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی. 
6- نجفی ابرندآبادی ، علی حسین.(1379)، "پلیس محلی و پیشگیری از بزهکاری"، مجله امنیت، شماره 15-16، وزارت کشور.
7- وزیریان، محسن. (1382)،" مروری بر برنامه های کاهش تقاضای مواد در ایران و توصیه هایی برای برنامه های توسعه و راهبردی کشور" ، فصلنامه رفاه اجتماعی ، شماره 9، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.

Reference

1- Galanter,M.Kelber,H.D.(1999),"Text of Substance Abuse Treatment" 2nd,ed. WashingtonD.C.American,psychiatric press.
2- Kaplan,H.I.Sadock,b.i(1966) "Synopsis of Psychiatry"New York,William& wilkins.
3- UNODC.(2003),"Global illicit Drug Trends", New York, United Nations.
4- Wiener,J.M.(1977)."Textbook of child and adolescent psychiatry",2ndWashigton psychiatric press.