مقدمه
اعتیاد به مواد مخدر یکی از معضلات بهداشتی، روانی و اجتماعی جهان کنونی است. آمارهای منتشر شده سازمان های بین المللی خصوصاً سازمان بهداشت جهانی ( WHO ) و سازمان یونسکو حاکی از افزایش فزاینده مصرف این مواد در سطح جهان است. تنها تفاوت موجود بین کشورها در الگوی مصرف آنهاست. عواقب و خسارت های اقتصادی، بهداشتی، روانی و اجتماعی اعتیاد بر کسی پوشیده نیست. اعتیاد بیماری است که با سایر جرائم نیز رابطه دارد ( قتل غیر عمد، جرائم مالی، قاچاق مواد مخدر و..) .در این بخش ابتدا مفاهیم عمده در اعتیاد تعریف می شود، سپس اقدامات و برنامه های پیشگیری، درمان وکاهش آسیب اعتیاد توضیح داده می شود.
1- تعریف مفاهیم
1-1-اعتیاد (Addiction)
از اعتیاد تعاریف متفاوتی ارائه شده است . به اعتقاد فیزیولوژیستها اعتیاد عبارت است از حالتی که استعمال متوالی یا متناوب ماده مخدر در فرد ایجاد میکند ، با استعمال موادمخدر بر تحریکپذیری سلولهای عصبی و دستگاه عصبی افزوده شده و در نتیجه داروی بیشتری لازم است تا آن را به حالت تعادل برگرداند .
سازمان بهداشت جهانی اعتیاد را این گونه تعریف کرده است : اعتیاد به موادمخدر مسمومیت حاد یا مزمنی است که مضر به حال شخص و اجتماع میباشد و زائیده مصرف داروی طبیعی یا صنعتی به شمار میرود و خصوصیات این حالت عبارتند از :
1- وجود تمایل و احتیاج به ادامه استعمال دارو و بدست آوردن آن به هر طریقی که ممکن باشد .
2- وجود علاقه مفرط و شدید یا گرایش به افزایش مصرف دارو
3- وابستگی روانی یا جسمی به آثار داروهای اعتیادآور ، یعنی تظاهر علائم توقف مصرف دارو پس از مصرف نکردن آن (Beaglehole R. F et. Al, 1993)
در برنامه پیشگیری از اعتیاد (سازمان بهزیستی کشور ، 1376 : 7) اعتیاد یا وابستگی به ماده چنین تعریف شده است :
سندروم وابستگی مجموعهای از پدیدههای فیزیولوژیکی ، رفتاری و شناختی است که در آن مصرف یک ماده (یا گروهی از مواد) از رفتارهایی که پیش از آن برای شخص ارزشمند بوده ، اولویت بیشتری پیدا میکند . به عبارت دیگر وابستگی به مواد ، الگوی غیرانطباقی مصرف مواد است به طوری که منجر به آسیب یا استرس واضح بالینی گردد .
همچنین سازمان مذکور در برنامه پیشگیری از اعتیاد (1377) تعریف عملیاتی جامعتری از اعتیاد یا وابستگی به مواد داد :
مصرف مواد به گونهای که منجر به آسیب یا اختلال واضح بالینی گردد و حداقل با سه مورد از موارد زیر مشخص میشود :
1- ایجاد پدیدة تحمل (نیاز به افزایش مقدار مصرف برای حصول نتایج مورد نظر یا کاهش قابل توجه اثر ماده در اثر مصرف مداوم مقدار ثابت) ؛
2- بروز علائم ترک (در اثر کاهش یا قطع ماده مورد مصرف) و نیاز به مصرف ماده برای پیشگیری از بروز علائم یا رهایی از علائم ناشی از ترک ؛
3- مصرف ماده به مدت طولانیتر یا به مقدار بیشتر از حد مورد انتظار ؛
4- تمایل مداوم یا کوششهای ناموفق برای قطع یا کنترل مصرف ماده ؛
5- صرف وقت زیاد برای تهیه ، مصرف ، یا رهایی از اثرات ماده ؛
6- کاهش قابل توجه یا صرفنظر نمودن از فعالیتهای مهم اجتماعی ، شغلی یا تفریحی ؛
7- ادامه مصرف علیرغم آگاهی از تشدید یا ایجاد مشکلات روانی یا جسمی ناشی از مصرف ماده.
در تعریف دیگری منظور از واژه اعتیاد که معادل واژه علمی وابستگی است ، حالتی از مصرف عنوان شده است که فرد علاوه بر مشکلات یاد شده ، به مرحلهای رسیده باشد که قطع مصرف به لحاظ روانی یا جسمی بسیار مشکل شده باشد . در این مرحله که شدیدترین حالت مصرف مواد تلقی میشود نیاز به مصرف مقادیر بیشتر ماده برای رسیدن به تأثیر مورد نظر فرد و یا بروز علائم ترک در صورت قطع یا کاهش مصرف ممکن است رخ دهد . (وزیریان ، 1382)
خاطرنشان میسازد مواد شامل همه ترکیباتی است که باعث تغییر کارکرد به صورت هیجان ، افسردگی ، رفتار نابهنجار و عصبانیت یا اختلال در قضاوت و شعور میشود و وابستگی به مواد یعنی تمایل شدید فرد به ادامه مصرف یک ماده . وابستگی باعث بروز برخی رفتارها و حالتهای غیرعادی زیر در فرد میشود :
1- فرد وابسته برای رسیدن به حالت نشئه ، مجبور است به تدریج مقدار ماده مصرفی را افزایش دهد . (تحمل)
2- فرد وابسته به تدریج نسبت به آداب و مسئولیتهای خانوادگی و اجتماعی خود بیتفاوت میشود .
3- فرد وابسته گاهی به ترک ماده تمایل پیدا میکند ، اما نمیتواند آن را ترک کند . (طهرانی ، 1382)
کاپلان و سادوک (1996) اعتیاد را اختلال مزمن و بازگشت کنندهای میدانند که قوام آن بر اساس دو عنصر وابستگی رفتاری و جسمی توضیح داده میشود . (Kaplan, H.I & Sadock, B.I., 1996)
2-1- سوءمصرف مواد (Drug Abuse)
سوءمصرف مواد الگوی غیرانطباقی مصرف مواد به صورت پیامدهای مضر قابل توجه و عود کننده ، در ارتباط با مصرف مکرر مواد است که پدیدههای تحمل و محرومیت را شامل نمیشود .
در برنامه پیشگیری از اعتیاد (سازمان بهزیستی کشور ، 1377) سوءمصرف اینگونه تعریف شده است :
مصرف ماده به گونهای که منجر به آسیب یا اختلال واضح بالینی گردد و حداقل با یکی از موارد زیر مشخص میشود .
1- ایجاد اختلال در انجام نقشهای اصلی فرد در محل کار ، مدرسه یا خانه در اثر مصرف مکرر ماده ؛
2- مصرف مکرر ماده در موقعیتهایی که از نظر فیزیکی خطرناک است ؛
3- مشکلات قانونی مکرر مرتبط با مصرف ماده ؛
4- ادامه مصرف ماده علیرغم ایجاد یا تشدید مشکلات اجتماعی یا بین فردی مستمر یا مکرر .
بنا به تعریف دیگری منظور از سوءمصرف مواد عمدتاً استفاده مشکلآفرین از مواد به لحاظ فردی ، خانوادگی، اجتماعی ، بالینی یا قانونی است خواه فرد به مرحله اعتیاد یا وابستگی رسیده و یا خواه نرسیده باشد . (وزیریان ، 1382)
تعاریف دیگر سوءمصرف به معنای آن است که اگر چه فرد نسبت به مواد اعتیاد ندارد ، ولی آن را مصرف میکند ، یعنی :
1- استفاده از مادهای که مصرف آن غیرقانونی است .
2- استفاده از مادهای که باعث بروز تغییرهای روحی در فرد میشود .
3- استفاده از مادهای که به خود فرد یا دیگران ضرر میرساند . (طهرانی ، 1382)
3-1-کاهش تقاضا
دو رویکرد اساسی در برابر مواد اعتیادآور وجود دارد ، یکی اقدامات کاهش عرضه (Supply Reduction) است که متوقف ساختن تولید ، قاچاق و توزیع مواد را نشانه میگیرد و طبیعتاً ماهیتی انتظامی – قضایی دارد ؛ و دیگری رویکرد کاهش تقاضا (Demand Reduction) است . بر اساس تعریف ارائه شده توسط سازمان ملل متحد ، اقدامات کاهش تقاضا ، تمامی عرصهها از پیشگیری اولیه (Primary Prevention) از مصرف مواد گرفته تا درمان مبتلایان به سوءمصرف مواد و نیز کاهش پیامدهای بهداشتی و اجتماعی ناشی از مصرف مواد را شامل میشود (UNODC, 2003) . این رویکرد طبیعتی بهداشتی و فرهنگی دارد . ثابت شده است که این دو رویکرد مکمل یکدیگرند و نه در مقابل هم . چرا که با اجرای موفقیتآمیز برنامههای کاهش تقاضا ، تعداد متقاضیان مواد کاهش مییابد و به تدریج سودآوری بازار مواد کاهش مییابد . همچنین با کاهش ابعاد مصرف ، جرائم مرتبط با مواد نیز کاهش یافته و از بسیاری فشارهای وارد شده بر نیروهای انتظامی میکاهد . در نتیجه امکان تمرکز بیشتر بر فعالیتهای کاهش عرضه فراهم میشود . از سوی دیگر ، اقدامات کاهش عرضه موجب کم شدن مواد در بازار شده ، فشار حاصله بر مصرف کنندگان آنان را به سوی درمان سوق میدهد . به علاوه ، عدم دسترسی به مواد از مهمترین عوامل کمک کننده به پیشگیری اولیه است .
رویکرد کاهش تقاضا خود شامل چندین بخش از جمله پیشگیری ، درمان و کاهش آسیب (Harm Reduction) یا زیانکاهی است .
4-1-پیشگیری (Prevention)
واژه پیشگیری امروزه در معنی جاری و متداول دارای دو بعد است : پیشگیری یا جلوگیری کردن هم به معنی «پیش دستی کردن ، پیش گرفتن و به جلو چیزی رفتن» و هم به معنی «آگاه کردن ، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن» است . (نجفی ابرندآبادي ، 1378 : 135) در جرمشناسی پیشگیرانه ، پیشگیری به معنی اول آن مورد استفاده واقع میشود . یعنی با کاربرد فنون مختلف به منظور جلوگیری از وقوع بزهکاری ، هدف به جلوی جرم رفتن و پیش گرفتن از بزهکاری است . (گسن ، 1370 : 133) اما از نظر علمی پیشگیری یک مفهوم منطقی – تجربی است که هم زمان از تأملات عقلانی و مشاهدات تجربی ناشی میشود . (نجفی ابرندآبادی ، 1379 : 17)
برنامههای پیشگیرانه را میتوان بر اساس میزان درگیری جامعه هدف به مصرف مواد به سه سطح تقسیم کرد : اولیه (Primary) یا همگانی (Universal) ، انتخابی (Selective) و موردی (Indicative) . پیشگیری اولیه یا همگانی تمامی جمعیت مورد نظر مثلاً تمامی نوجوانان را در بر میگیرد . برنامههای انتخابی صرفاً در گروههای پرخطر مثلاً دانشآموزانی که مشکلات درسی، ناراحتی روانی ، محیط متشنج خانوادگی و یا شبکه دوستان ناباب دارند ، اعمال میشود . برنامههای پیشگیری موردی ، بر آن دسته افرادی متمرکز است که مصرف مواد در آنها رخ داده است و دچار یک یا چند مشکل رفتاری ناشی از مصرف مواد همچون مشکلات تحصیلی و رفتارهای ضد اجتماعی شدهاند . (Galanter & Kleber, 1999)
برنامههای فراگیر آموزشی و رسانهای (همگانی) اگر چه مزیت در بر گرفتن توده زیادی از مردم را دارا هستند اما شواهد ناچیزی در مورد موفقیتآمیز بودنشان وجود دارد . برنامههای پیشگیرانه ثانویه که افراد در معرض خطر را هدف قرار میدهند (انتخابی و موردی) نیز منجر به دو نتیجه متضاد میشوند ؛ از یک سو فرد شناسایی شده و این امکان فراهم میشود که وی تحت پوشش برنامه قرار گیرد و از سوی دیگر به بدنامی فرد و در نتیجه احتمال برخوردی تبعیضآمیز با وی میانجامد . (Wiener, 1997)
همچنین برنامههای پیشگیرانه بر اساس اینکه مستقیماً به مهارتها و راهبردهای مقاومت در برابر مصرف مواد یا پرهیز از محیطهای مصرف مواد میپردازند یا به طور غیرمستقیم بر عوامل خطر ابتدایی رفتار مشکلدار یا عوامل محافظت کننده در برابر مصرف آینده مواد متمرکزند تقسیمبندی میشوند . از این عوامل خطر میتوان به شکست تحصیلی ، فشار گروه همسال و فقدان ارتباط و حمایت مثبت والد – کودک نام برد . از عوامل محافظتی نیز میتوان به پیوند اجتماعی ، کفایت تحصیلی ، مهارتهای ارتباطی و جلب حمایت و نیز مهارتهای عمومی زندگی همچون تصمیمگیری اشاره کرد . (Galanter & Kleber, 1999)
پژوهشها و اقدامات پیشگیرانه از دهه هشتاد میلادی آغاز شد . (NIDA, 1997) این اقدامات در قالب سه نوع برنامه ارائه شد :
1- برنامه همگانی (Universal) : این برنامهها جمعیت کل را مد نظر دارد مثل تمام دانشآموزان یک مدرسه
2- برنامههای انتخابی (Selective) : این برنامهها گروههای در معرض خطر را مد نظر دارد مثل کودکان پدر معتاد
3- برنامههای ویژه (Indicated) : این برنامهها گروههایی از مردم را که رفتارهای خطرساز دارند مد نظر دارد ، مثل مصرف کنندگان تزریقی مواد یا شخصیتهای ضد اجتماعی
در طرح کلمبو برای برنامههای پیشگیرانه اهداف زیر پیشنهاد شده است :
- کاهش تعداد افراد مصرف کننده
- کاهش سطح یا شدت مصرف مواد
- به تأخیر انداختن سن شروع مصرف مواد
- کاهش مصرف آسیبزای مواد
- کاهش آسیبهای همراه با مصرف مواد (Colombo Plan, 2000)
اگر بتوان با اقدامات و برنامههایی از گرایش مردم و به خصوص جوانان به مصرف مواد کاست ، قدم بزرگی در جهت کاهش تقاضا و سلامت جامعه برداشته شده است . با وجود اینکه برنامههای زیادی تحت این عنوان در کشورها اجرا شده است ، اما در بسیاری از موارد کاهشی در بروز سوءمصرف مواد رخ نداده است . به همین خاطر بحثهای زیادی در مورد هزینه ، کارایی و حتی خطرات برنامههای پیشگیرانه وجود دارد . خصوصاً این پرسش مطرح میگردد که چرا علیرغم به کارگیری برنامههای پیشگیرانه ، مصرف مواد در نوجوانان امروزی در حال افزایش است . (Wiener, 1997)
5-1-درمان و بازپروری
درمان مجموعهای است از اقدامات پزشکی ، روانشناختی و اجتماعی که در جهت سمزدایی (Detoxification) معتادان و جلوگیری از مصرف مجدد مواد توسط آنان ، به کار گرفته میشود .
یکی از تفاوتهای عمده درمان سوءمصرف مواد و درمان بیماریهای طبی این مسئله است که استفاده از خدمات پزشکی معمولاً با رضایت و اراده خود بیمار صورت میگیرد اما در سوءمصرف مواد ، اغلب این نظام قضایی – انتظامی و یا خانواده فرد است که وی را به زور وارد درمان میکند . فرض خانواده و اجتماع بر این است که مشکلات اجتماعی ، خانوادگی ، اقتصادی و بهداشتی معتاد مربوط به مصرف مواد وی است و لذا با درمان اعتیاد باید تمامی مشکلات یاد شده بر طرف گردد . در بسیاری از موارد ، جامعه و نهادهای مدنی و قانونی به خواستهها و علایق بیماران توجهی ندارد و صرفاً به برطرف شدن مشکلات علاقهمندند . (UNODC3, 2003)
نهادهای درگیر در امر مراقبتهای بهداشتی اولیه ، درمان مؤثر را آن دسته از اقداماتی میدانند که خطرات پزشکی و بهداشتی مرتبط با مصرف مواد از جمله ایدز و هپاتیت و سل را کاهش میدهد . از نظر سازمانهای رفاه اجتماعی و بهزیستی ، درمان میبایست منجر به بهبود وضعیت شغلی فرد و کاهش بیکاری شود . برای کارفرمایان ، درمان باید موجب شود که کارکنان مبتلا به درجات بالای عملکرد بازگشته و دیگر در خطر ابتلای مجدد نباشند . از نظر دستگاه قضایی و انتظامی ، درمان باید به کاهش جرم و کاهش زندانی شدن در سوءمصرف کنندگان مواد منجر شود . (UNODC3,2003)
محاسبات نشان میدهد که هر دلار که خرج درمان میشود به میزان 4 تا 7 دلار از هزینههای جرائم مرتبط با مواد و هزینههای دستگاه قضایی و زندان کم میکند . اگر صرفهجویی در مراقبتهای پزشکی را هم به این میزان بیفزاییم این صرفهجویی به میزان 12 به 1 میرسد . (UNODC3, 2003)
درمان موجب کاهش تزریق وریدی مواد و در نتیجه کم شدن خطر ابتلای به ایدز و هپاتیت B و C میشود . درمان باعث بهبود وضعیت خانواده و زندگی اجتماعی شده و توانایی شغلی را افزایش میدهد .
تجربیات کشورها نشان میدهد که اگر به جای درمان ، گزینه زندان یا اردوگاه دنبال شود ، نتایج مثبتی به بار نمیآید . چرا که احداث زندان و اردوگاه بسیار گران بوده و اداره نمودن آنها به مراتب پرخطرتر است ؛ لذا زندان حتی به فرض اینکه اثربخش هم باشد ، به هیچ روی انتخابی صرفهمند نیست . ولی درمان به نحو قابل توجهی کمخرج و به صرفه است . نکته مهمتر این است که مطالعات نشان میدهد که 70 تا 98 درصد محکومان مرتبط با موادمخدر که در طول محکومیت درمانی دریافت نکردهاند در عرض یک سال پس از آزادی از زندان مجدداً دچار سوءمصرف شده و بیش از نیمی دوباره در عرض یک سال به خاطر جرائم مرتبط با مواد زندانی شدهاند . شواهد اندکی دال بر اثربخشی زندان در تغییر رفتار این افراد وجود دارد . اضافه بر این ، تجربیات جهانی نشان میدهد که ازدحام در زندان اثر نامطلوبی بر سلامت زندانیان دارد . از جمله میتوان به شیوع بیماریهایی از قبیل ایدز اشاره کرد که ممکن است به جامعه نیز گسترش یابد . (UNODC3, 2003)
مراحل درمانی به طور کلی شامل موارد زیر هستند : (UNODC, 2003)
1- مرحله سمزادیی – تثبیت (Detoxification-Stablization Phase) : که در آن علائم ترک درمان میشود و تنها در موارد وابستگی به نیکوتین (سیگار) ، الکل ، موادافیونی ، باربیتوراتها و بنزودیازپینها (که هر دو از دسته داروهای رخوتزا – خواب آورند) مورد نیاز است . هدف از این مرحله ، حصول حالت پرهیز به شکلی ایمن و راحت برای بیمار است . برای رسیدن به این هدف از شیوهها و داروهای گوناگون استفاده میشود . بسته به وضعیت بیمار ، درمان به صورت سرپایی (Out Patient) ، بستری (In Patient) یا اقامتی (Residential) صورت میپذیرد . این مرحله را نمیتوان درمان کامل تلقی کرد بلکه صرفاً آمادگی برای ادامه درمان و بازتوانی است .
2- مرحله بازتوانی – پیشگیری از عود (Renababilitation-Replace Prevention Phase) : که هدف از آن پیشگیری از بازگشت به مصرف مواد غیرقانونی است ، یا از راه پرهیز از مصرف هر گونه مادهای و یا از راه درمان جایگزین با مواد قانونی و کنترل شده است ؛ و هدف دیگر آن، کمک به بیمار در دستیابی به سلامت فردی و عملکرد اجتماعی است . در این مرحله از راهبردها و روشهای گوناگون بهره گرفته میشود . همچون داروهای روانپزشکی جهت کاهش مشکلات روانپزشکی همراه ، داروهای کاهنده ولع که شامل داروهای جایگزین هم میشود ، انواع مختلف رواندرمانی ، گروههای خودیاری همچون معتادان گمنام .
البته عدهای از معتادان ممکن است حتی بدون درمان کاملاً بهبود یابند . عده دیگری نیز ممکن است متعاقب درمان وارد یک دوره بهبود طولانی مدت شوند . اما بسیاری از کسانی که دچار اعتیاد میشوند عودهای متعددی را متعاقب درمان متحمل خواهند شد و این آسیبپذیری برای سالها و چه بسا تا آخر عمرشان باقی خواهد ماند . به عبارت دیگر بسیاری از کسانی که هر گونه درمانی را شروع میکنند پیش از تکمیل دوره ، درمان را رها کرده یا توصیههای پزشکی مبنی بر بقای بر درمان یا تداوم در مراقبتهای پزشکی را جدی نمیگرفتند . به همین دلیل دولتها وادار شدند این افراد را بالاجبار برای ترک اعزام کنند و مراکز معمولاً چند برابر ظرفیت واقعی ، پذیرش نموده و با هزینه بسیار سنگینی روبرو میشدند و نمیتوانستند پاسخگوی نیازهای درمانی کشور برای معتادان باشند . (وزیریان ، 1382)
تنها معدودی از کشورها توانستهاند نظام درمانی عمومی توسعه یافتهای را در جهت پرداختن به سطوح مختلف سوءمصرف مواد ایجاد کنند . علت اینکه حتی بسیاری از کشورهای صنعتی و توسعه یافته هم هنوز به چنین نظام درمانی جامعی برای مشکلات سوءمصرف مواد نرسیدهاند در درجه اول مشکلات اجتماعی وسیع ناشی از سوءمصرف مواد است . جرائم ، از هم پاشیدگی خانواده ، از دست رفتن بهرهوری اقتصادی و فساد از مشهورترین آثار خطرناک و پرهزینه مواد بر نظام اجتماعی کشورهاست . این موضوع موجب میشود اذهان عمومی مسئله مواد را در درجه اول مشکلی کیفری تلقی کنند که نیاز به درمان اجتماعی – قضایی دارد نه معضلی بهداشتی که نیازمند اقدامات پزشکی است . علت دیگر این است که بسیاری از جوامع نسبت به اثربخشی درمان مشکوکند و بسیاری از دولتها این پرسش را مطرح میکنند که «آیا درمان به زحمتش میارزد» ؟! علاوه بر این مطالعات نشان داده است که اغلب کادر بهداشت و درمان نیز احساس میکنند که مداخلات پزشکی و مراقبتهای بهداشتی فعلی یا جوابگو نیست و یا اثری ندارد . (وزیریان ، 1382)
6-1-کاهش زیان (Harm Reduction)
شیوه زندگی معتادان آنها را به طور خاص نسبت به بیماریهایی که به واسطه مقاربت یا تماس با خون انتقال مییابند مانند هپاتیت و ایدز آسیبپذیر میسازد . تزریق مواد ، ارتباطهای جنسی با افراد مختلف یا به علت تکانشگری و زمینههای شخصیتی یا به علت مهارگسیختگی همراه با مصرف مواد ، و همچنین شاید زد و خوردهای مکرر اگر همراه با تماسهای خونی باشند ، هم ممکن است باعث انتقال این بیماریها شوند . (وزیریان و مستشاری ، 1381)
در بسیاری از کشورهای دنیا تزریق مواد یکی از مهمترین راههای انتقال HIV است . سوءمصرف مواد ارتباط نزدیکی به HIV در معتادان عمدتاً از طریق استفاده از وسایل آلوده تزریق اتفاق میافتد . از میان تمام راههای انتقال ویروس ، تزریق مستقیم مواد آلوده به ویروس به جریان خون مؤثرترین راه انتقال HIV به شمار میرود . احتمال آلودگی به این شیوه بسیار بیشتر از راه انتقال جنسی است . به همین دلیل در بسیاری از همهگیریهای ایدز در مناطق مختلف دنیا ، تزریق مواد نقش اساسی را ایفا مینماید . (وزیریان و مستشاری ، 1381)
از آنجایی که پذیرندگی نسبت به درمان در میان معتادان چندان زیاد نیست ، از سوی دیگر بسیاری از مصرف کنندگان خصوصاً آنها که به تزریق مبادرت میکنند ممکن است هیچگاه به درمانگاه مراجعه نکنند ، در این شرایط منطقیترین اقدام برای حفاظت جامعه در برابر عوارض شیوههای خطرناک مصرف ، استفاده از اقدامات کاهش آسیب است . تعریف مناسب کاهش آسیب عبارت است از : سیاست یا برنامهای که در جهت کاهش عواقب منفی بهداشتی ، اجتماعی و اقتصادی مصرف مواد طرحریزی شده باشد هر چند که فرد مصرف کننده به مصرف مواد خود ادامه دهد .
در سالهای اخیر برنامههای متمرکز بر کاهش آسیبهای ناشی از سوءمصرف مواد در جهان رو به گسترش بوده و پیشبینی میشود در آینده نه چندان دور جهتگیری اصلی سیاستگذاریهای کلان در خصوص سوءمصرف مواد را به خود اختصاص دهد . (وزیریان و مستشاری ، 1381)
اقدامات کاهش آسیب شامل موارد زیرند (وزیریان و مستشاری ، 1381) :
- آموزش در خصوص مضرات مصرف تزریقی مواد ، کنترل مصرف ، شیوههای ضدعفونی کردن وسایل تزریق ، شیوههای ضدعفونی نمودن پوست ، آموزش رفتار سالم در ارتباط جنسی .
- جایگزینی با مواد کمخطرتر : جایگزینی مصرف تزریقی هروئین با مصرف کنترل شده و خوراکی متادون و یا سایر داروهای مشابه افیونی موجب کاهش قابل توجه عوارض مصرف میشود . از این طریق اولاً عوارض ناشی از مصرف تزریقی کاهش یافته ، ثانیاً از شدت عوارض دیگر ناشی از مصرف هروئین که یک ماده افیونی قوی با نیمه عمر کوتاه است یعنی عوارض رفتاری ، جسمی و اجتماعی کاسته میشود .
- برنامههای کنترل شده تعویض سرنگ یا سرسوزن و یا در اختیار گذاشتن وسایل ضدعفونی
- دسترسی آسان و رایگان به کاندوم جهت جلوگیری از انتقال بیماریهایی نظیر ایدز و هپاتیت از راه جنسی
- انجام واکسیناسیون هپاتیت بیماران معتاد در مراکز بهداشتی
به طور کلی بر اساس دانش حاصل از سالها تجربه اجرای برنامههای کاهش آسیب در جوامع مختلف مشخص شده است که ، این اقدامات میبایست چند وجهی بوده و به استفاده از یکی از این شیوهها محدود نگردد . مطالعات مختلف نشان دادهاند که برنامه کاهش آسیب تأثیر مثبتی در کاهش رفتارهای مخاطرهآمیز و کاهش گسترش HIV و عفونتهای دیگر داشته و به معتادان کمک نموده تا بتوانند به عنوان عضوی از جامعه ، زندگی طبیعی و مولدی داشته باشند . از سوی دیگر شواهد بسیاری نشان میدهد که زمانی که دسترسی به اقدامات کاهش آسیب محدود میشود ، مصرف تزریقی مواد و ابتلای به HIV/AIDS افزایش مییابد . (وزیریان و مستشاری ، 1381)
بحث و نتیجه گیری
مطالعات گوناگون نشان می دهد که مصرف مواد از یک پیشینه طولانی برخوردار بوده و همواره در زندگی بشر حضور مخرب داشته است و همراه با پیشرفت تکنولوژی، شکل های پیچیده تر تولید و مصرف مواد نیز با مسائل سیاسی و فرهنگی جوامع گره خورده، و از طرف دیگر اعتیاد یک بیماری مزمن پیشرونده، جسمی، روانی و اجتماعی است.این بدان معنی است که اختلال در حوزه های عملکرد جسمی، روانی و اجتماعی باعث گرایش، ادامه و عود سوء مصرف مواد می گردد. در این راستا وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز با همکاری ستاد مبارزه با مواد مخدر، وزارت کشور و سایر دستگاه های ذیربط در زمینه مداخلات اجتماعی اقدامات و برنامه هایی را تصویب و برای اجراء به دستگاه های اجرایی ابلاغ نموده است که می توان از جمله آنها به آئین نامه اجرایی مراکز مجاز درمان و کاهش آسیب اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان ها مورخ 17/2/1391، دستورالعمل تاسیس، مدیریت و نظارت بر مراکز مجاز دولتی، غیر دولتی، خصوصی و یا سازمان های مردم نهاد درمان و کاهش آسیب معتادان مورخ4/5/1391، تصویب نامه هیئت وزیران شماره 108241/66903 مورخ 26/5/1391 اشاره کرد.
بنابراین اگر خواستار توفیق در زمینه درمان و پیشگیری از اعتیاد هستیم، ضرورت دارد به جنبه های چدگانه جسمی، روانی و اجتماعی اعتیاد بپردازیم و به نظر می رسد نقش اجتماعی اعتیاد در کنار دو مقوله دیگر از اهمیت یکسان و ویژه ای برخوردار است.لذا نجات از این معضل جهانی نیازمند برنامه ریزی و عملکرد هوشمندانه تری است و عزم ملی تمام دستگاه های مرتبط با موضوع را می طلبد.
فهرست منابع:
1- سازمان بهزیستی کشور. ( 1376) ، "گزارش عملکرد 12 ماهه سال 76 " معاونت امور فرهنگی و پیشگیری، سازمان بهزیستی کشور.
2- سازمان بهزیستی کشور،(1371) ، "گزارش آماری واحدهای پذیرش و پیگیری معتادان خود معرف کشور" ، دفتر امور فرهنگی و پیشگیری، سازمان بهزیستی کشور.
3- طهرانی، عاتکه. (1382) ، "پیشگیری اولیه از اعتیاد مبتنی بر خانواده " ، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال دوم، شماره 8، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
4- گسن، ریموند. (1370 )،"مقدمه ای بر جرم شناسی"،ترجمه: مهدی کی نیا، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.
5- نجفی ابرند آبادی، علی حسین. ( 1378)، "پیشگیری از بزهکاری و پلیس محلی " مجله تحقیقات حقوقی، شماره 25-26، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی.
6- نجفی ابرندآبادی ، علی حسین.(1379)، "پلیس محلی و پیشگیری از بزهکاری"، مجله امنیت، شماره 15-16، وزارت کشور.
7- وزیریان، محسن. (1382)،" مروری بر برنامه های کاهش تقاضای مواد در ایران و توصیه هایی برای برنامه های توسعه و راهبردی کشور" ، فصلنامه رفاه اجتماعی ، شماره 9، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
Reference
1- Galanter,M.Kelber,H.D.(1999),"Text of Substance Abuse Treatment" 2nd,ed. WashingtonD.C.American,psychiatric press.
2- Kaplan,H.I.Sadock,b.i(1966) "Synopsis of Psychiatry"New York,William& wilkins.
3- UNODC.(2003),"Global illicit Drug Trends", New York, United Nations.
4- Wiener,J.M.(1977)."Textbook of child and adolescent psychiatry",2ndWashigton psychiatric press.